Verenigde wereld of conflictmodel?

Zouden de principes van Europese eenheid kunnen gelden voor de wereld als geheel? Als oplossing voor de problemen van onze tijd? En heeft dit kans van slagen in een periode van verhoogde spanningen, handelsoorlogen en protectionisme? Krijgen oude reflexen als “eigen volk eerst” weer de overhand, of gaan we naar een wereld zoals de Europese Unie, waarin grote mogendheden inzien dat samenwerking meer loont dan onderlinge strijd?  Het verleden laat zien dat het creëren van (denkbeeldige) eenheid en afhankelijkheid een beproefd recept is.

Het recept

In de 7 miljoen jaar van menselijke evolutie leidde de mens voor 99,8 % een rondtrekkend jager-verzamelaar bestaan. Net als bij alle levende wezens draait het bij de mens om het in standhouden van de soort. Vandaar de intuïtieve drang om vanuit egoïsme te overleven en in concurrentie met anderen genen door te geven. Door de ontwikkeling van een egalitaire levenshouding wisten jager-verzamelaars deze driften te kanaliseren. Met als belangrijkste kenmerken gezamenlijke besluitvorming en bezit, delen van voedsel en kennis en intensieve samenwerking. In deze culturen zorgde onderlinge gelijkheid, solidariteit, samenwerking en afhankelijkheid voor een grotere overlevingskans van de groep als geheel. Zo kon individuele pech of geluk of verschillen in gezondheid, kennis en vaardigheden door de groep worden opgevangen, waardoor er uiteindelijk meer groepsleden overleefden.

Individuen die te veel egoïsme en machtsdrang vertoonden werden door roddel, overreding, uitstoting en verbanning op hun plaats gewezen.

Inbeeldingsvermogen, een sprong voorwaarts

Door het gebruik van gereedschappen, taal en vuur ontwikkelden jager-verzamelaars nieuwe mogelijkheden om hun omgeving te beïnvloeden. Een sneeuwbaleffect zorgde voor een steeds complexer brein, met een sterk (zelf)bewustzijn tot gevolg. Uiteindelijk ontwikkelde de mens hierdoor als eerste in het dierenrijk een inbeeldingsvermogen. Dit bood ongekende mogelijkheden haar omgeving nog verder te beïnvloeden. Zij bedacht eigen “werkelijkheden” zoals natuurgeloven om ook spirituele grip op haar omgeving te krijgen. Vanaf nu behoorde het produceren van fake news tot een essentiële menselijke eigenschap.

Zingevingsvragen, als bijwerking

Als bijproduct van de hersenontwikkeling ontstonden nieuwe vragen en angsten zoals onze oorsprong, de reden van het bestaan, zingeving en leven na de dood. Deze vaak existentiële zaken werden betrokken in een stelsel van rituelen, mythes en natuurgeloven, gebaseerd op reïncarnatie en verering van voorouders, dieren en objecten aan de hemel of om hen heen.
Het steeds groter wordende reservoir aan (culturele) kennis werd in een lange adolescentiefase via taal doorgegeven aan nieuwe generaties, later aangevuld met schrift, radio, televisie en internet.

Organisatie jager-verzamelaars

Jager-verzamelaars waren georganiseerd in clans van 25-30 mensen omringd door een sociaal netwerk van bevriende clans, allen behorend tot dezelfde stam.
Stammen onderscheidden zich van elkaar door een eigen culturele identiteit, die symbolisch via stamtotems (later via vlaggen) en fysiek via andere gewoonten, taal, dialect, geloof, kleding, versieringen, tatoeages en rituelen in stand werd gehouden.
De ontwikkelde egalitaire levenshouding was in beginsel een overlevingsstrategie, ze gold alleen voor hun eigen clan en stam, niet voor anderen. De buitenwacht had te maken met oeroude instincten, werd als concurrent benaderd, vaak met geweld en de dood tot gevolg.
Binnen de groep was men empathisch, vriendelijk en behulpzaam, buiten de groep agressief, ongevoelig en buitensluitend.
De hedendaagse ongelijkheid, nationalisme en racisme stammen hier rechtstreeks vanaf.
Bij een nieuwe wereldorde zou er geen sprake meer zijn van een buitenwacht, iedereen zou dan immers tot hetzelfde sociale netwerk van wereldburgers behoren.

Strijd om het voortbestaan

Tekort aan voedsel was bij jager-verzamelaar gemeenschappen de belangrijkste reden om het territorium van naburige vijandige clans binnen te dringen. Omdat iedere clan haar eigen territorium met hand en tand verdedigde leidde dit vaak tot geweld. 
Om verwonding en overlijden zoveel mogelijk te vermijden werden conflicten vaak voorafgegaan door dreigend en imponerend gedrag, pas als dat geen effect had werd geweld gebruikt.
Territoriumstrijd leverde per definitie winst op voor de winnende groep.
Jager-verzamelaar culturen hadden verder weinig te zoeken buiten hun groepsterritorium, ze waren zelfvoorzienend en in die zin autarkisch georganiseerd.

Landbouw en industriële samenlevingen

Bij de overgang naar landbouw, zo’n 10.000 jaar geleden, transformeerden de kleine rondtrekkende jager-verzamelaar clans in grote complexe samenlevingen, waar mensen over het algemeen op dezelfde plek bleven wonen. De in de mens intrinsiek aanwezige machtsdrang en egoïsme kon in deze grote samenlevingen niet meer op de oude manier worden gecorrigeerd en mondde uit in hiërarchische maatschappelijke verhoudingen, waarbij een elitaire minderheid zich meer macht en bezit kon toe-eigenen. Aan het hoofd van deze centralistische samenlevingen stonden vorsten, bestuurders, rechters, generaals en priesters, vaak in één persoon verenigd, met een kleine machtige elite eromheen. In de gespecialiseerde op eigendom, geld en handel gebaseerde landbouwsamenlevingen en industriestaten veranderde egalitaire omgang en besluitvorming in centralistisch bestuur, recht, belastinginning, ordehandhaving en geloof.
De ongecorrigeerde elite was niet meer tevreden met een status quo, maar ontwikkelde vanuit het intrinsieke egoïsme en machtsdrang een behoefte aan steeds meer invloed.
In beginsel zou de kapitalistische ideologie van “stilstand is achteruitgang” hiervan af kunnen stammen.

Er zijn wel oplevingen geweest richting meer egalitaire inkleuring zoals boekdrukkunst, verlichting, wetenschap en internet, maar nog steeds overheersen de zogenaamde “verworvenheden” van de landbouwsamenlevingen.

Alle nadelen van de landbouwrevolutie werden bij de industriële revolutie nog eens geaccentueerd.

Kinderen en volwassen arbeiders moesten vaak als slaven 14-16 uur per dag werken in troosteloze fabrieken. Dictatoriale, raciale en koloniale regimes werden verpakt in allerlei zogenaamde “eerlijke” staatsvormen, van communisme, via socialisme naar kapitalisme, met democratie als meest gepropageerde organisatievorm. Het bleken institutionele doekjes voor het bloeden. Het was bloed dat door de overgang van jagen-verzamelen naar landbouw, industrie en nu de kennismaatschappijen werd vergoten door de gewone burger ten gunste van een kleine, machtige elite. 

Het is een fuik die de mensheid 10 duizend jaar geleden ingezwommen is, steeds verder en verder. Het gevolg was een bevolkingsexplosie, waarbij de wereldbevolking de afgelopen 200 jaar van 1 miljard naar 8 miljard mensen steeg en de afgelopen 50 jaar zelfs verdubbelde. Diep in de fuik ontdekt de mensheid nu voor het eerst wereldwijde problemen die groter zijn dan ze tot nu toe is tegengekomen: een verwachte oncontroleerbare opwarming van de aarde en grootschalige uitputting en vernietiging van het milieu, natuur en omgeving.

Strijd om de macht

De cocktail van bezit, macht, geld en egocentrisch handelen van de elite leidde tot iets nieuws in de geschiedenis van de mens, onderdrukking van de eigen samenleving.
Het gebrek aan correctie zorgde ervoor dat machthebbers steeds meer invloed nastreefden, wat leidde tot een nieuwe drijfveer voor oorlogsvoering en een tijdperk van grootschalige machtsoorlogen.
Landen of geloofsgroepen vormen ieder voor zich eigen (denkbeeldige) eenheden, net zoals het sociale netwerk van de vroegere jager-verzamelaars.
Het versterkt de oeroude groepsgevoelens van “eigen volk eerst”, die er zelfs toe leiden dat onderdrukte burgers met volle overtuiging ten strijde trekken voor volk, geloof of samenleving.
Ondanks beginnende buitenlandse handel en mondialisering waren samenlevingen tot voor kort vrij zelfvoorzienend en autarkisch georganiseerd en leverde oorlog in principe nog steeds winst op voor de winnende groep.

De laatste honderd jaar, explosieve groei

Het complexer wordende brein kent geen weg terug, veranderingen volgen elkaar exponentieel op. Tegenwoordig verandert er in één generatie meer dan in honderden jaren ervoor.
Zo vond de introductie van mobiel internet via telefonie plaats in 2000, terwijl slechts 20 jaar later vier miljard mensen, de helft van de wereldbevolking, een smartphone gebruikt. Hetzelfde geldt bijvoorbeeld voor ontwikkelingen rondom het menselijk genoom.
Gevolg was dat de populatie in de loop der tijd tot ongekende proporties kon uitgroeien; van wereldwijd honderdduizend jagers-verzamelaars, naar honderd miljoen landbouwers tweeduizend jaar geleden, anderhalf miljard mensen in het jaar 1900 tot acht miljard wereldburgers vandaag de dag.
In tegenstelling tot de snelheid van veranderingen zal de explosieve groei van de wereldbevolking vanwege de hogere welvaart naar verwachting rond 2065 overgaan in een geringe afname.

Globalisering

Vandaag de dag verhouden samenlevingen zich verre van autarkisch tot elkaar, ze vertonen juist intensieve en complexe afhankelijkheidsrelaties. Door de stormachtige globalisering van productie, handel, financiën, toerisme en (digitale) informatie is er sinds kort een dusdanige verstrengeling tussen landen en economieën ontstaan, dat het winnen van een oorlog niet meer vanzelfsprekend tot winst voor de groep leidt.

In afhankelijkheid van elkaar leven leverde voordeel op voor jagers-verzamelaars, nu voor gemeenschappen als de Verenigde Staten en de Europese Unie, zou dat straks ook kunnen gelden voor de wereld als geheel? Met naast de eigen talen Engels als universele wereldtaal.
In de praktijk is het stadium van afhankelijke wereldburgers bereikt, maar in de hoofden van mensen is dit concept nog beslist niet geland.

Gaat het nog goed komen?

Heel lang kon de wereld de menselijke ontwikkelingen aan en leverde de natuur voldoende voedsel. Toen bij de jagers-verzamelaars 10.000 jaar geleden een grens in zicht kwam leverde de overgang naar landbouw uitkomst. Op dit moment lijkt opnieuw een grens bereikt en roept de wereld de mens een halt toe. Hebben we onze hand overspeeld? Een op winstbejag en macht gebaseerd kapitalisme en ego-denken vieren hoogtij en natuurlijke evenwichten raken wereldwijd verstoord. Kan de roofbouw en vervuiling van eigen nest, pandemieën, ongelijkheid en opwarming van de aarde nog worden gekeerd? Gaat de mens ten onder aan haar succes of krijgen we nog een herkansing? Kan zij met al haar technologische kennis, inventiviteit en sociale vaardigheden de problemen van nu nog oplossen?

Wereldburgerschap als oplossing?

Zou mondiale afhankelijkheid het intrinsieke egoïsme en de machtsdrang tussen landen en grootmachten kunnen inperken, net zoals dit principe werkte in jager-verzamelaar gemeenschappen?
Is een ontwikkeling mogelijk van jager-verzamelaar clans in stammen van hooguit 200 mensen, via dorpen en steden in landen met miljoenen inwoners, naar staten-unies in een wereld van acht miljard mensen?
Naast een Friese, Nederlandse en Europese vlag zal in dat geval een Wereldvlag wapperen.
Voorwaarde hierbij is dat we ons uiteindelijk als wereldburger gaan beschouwen.
De hoop is dat het oeroude principe van empathisch, vriendelijk en behulpzaam gedrag binnen de eigen groep dan voor het eerst in de geschiedenis zou gaan gelden voor de wereld als geheel.
We zouden in dat geval de wereldwijde problemen als opwarming, ongelijkheid, grondstoffen- en voedseltekort, vervuiling, energietransitie en pandemieën gezamenlijk op een solidaire manier kunnen aanpakken, met minder conflicten, concurrentie en strijd tussen individuele landen en mensen tot gevolg.
Of kunnen we toch niet over onze schaduw heen stappen en belanden we weer van het ene conflict in het andere?